اقتصاد؛ محور اختلاف ا عربستان سعودی و امارات متحده عربی

مقدمه

در سال‌های اخیر، عربستان سعودی و اماراتمتحدهعربی رقابت شدیدی را بر سر نفوذ در منطقه غرب آسیا و سایر مناطق جهان آغاز کردند. رقابتی که از شرق آسیا تا قاره آفریقا تداوم داشته است. استفاده از ابزار‌های متعدد جهت توسعه نفوذ منطق‌های باعث شده تا هریک از آن‌ها راهبرد‌های متفاوتی را در مدیریت مطلوب نظم منطقهای، اتخاذ کنند. از یک سو ریاض با ایدئولوژی وهابیت و از سوی دیگر ابوظبی با ابزارتوسعه و نفوذ اقتصادی، رقابت منطق‌های را افزایش دادند. رقابت‌هایی که به اختلافات پنهانی و عمیق زیر لایهی نازکی از اتحاد و ائتلاف دامن زده است. رقابت‌های بین ابوظبی و ریاض در ابعاد متفاوت ژئوپولیتیکی، ژئوکالچری و ژئواکنومیکی وجود دارد. در یادداشت حاضر به ابعاد اقتصادی اختلاف بین دو بازیگر منطقه‌ای پرداخته می‌شود.

محور‌های اختلافات

رقابت بین این دو بازیگر از زمان نزاع بین قبایل آل سعود و آل نهیان بر سر کنترل واحه بوریمی در سال ۱۸۱۰ شروع شد که منجر به ۵۷ رویارویی محدود نظامی میان دو طرف گردید. این منطقه که طی «توافق جده» در سال ۱۹۷۴ جدا شده، ۸۰ درصد از ذخایر نفتی میدان شیبه را در خود جای داده و به محل اختلافی بین دو کشور تبدیل شده است. البته در سال ۲۰۰۷، امارات متحده عربی با تغییر نقشه‌های مربوط به این منطقه، اختلاف بین دو کشور را فعال کرد.

اختلافات در حوزه انرژی

۵۰ درصد از تولید ناخالص داخلی عربستانسعودی و ۳۰ درصد از تولید ناخالص داخلی امارات متحده عربی وابسته به فروش نفت، گاز و فرآورده‌های آن است. با توجه به سهم عمده این دو کشور در بخش نفت و گاز، در نشست ژوئیه ۲۰۲۱ اوپک پلاس، تحولاتی رخ داد که منجر به تسریع واگرایی میان دو کشور شد. در این نشست پیشنهاد «افزایش تولید ۴۰۰ هزار بشکه در روز در ماه‌های بین اوت تا دسامبر ۲۰۲۱» باعث افزایش تنش مابین ابوظبی و ریاض شد.
در واقع، ریاض و مسکو به دنبال تداوم این طرح تا دسامبر ۲۰۲۲ هستند، ولی ابوظبی ضمن مخالفت با این پیشنهاد، خواستار بررسی سطح تولید تا آوریل ۲۰۲۲ است. سهیل المزروعی، وزیر انرژی امارات بیان کرد که این کشور به دنبال افزایش ۶۰۰ هزار بشکه نفت در روز با هدف افزایش سهم تولید به میزان سه میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز است تا بتواند پروژه‌های اقتصادی مورد نظر خود را تامین مالی کند.

حمل و نقل هوایی

صنعت هوایی امارات متحده عربی با توجه به اختصاص درآمد ۴۷ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، ۱۳.۳ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را به خود اختصاص داده است و نقش مهمی در توسعه اقتصادی این کشور دارد. صنعت حمل و نقل هوایی امارات باتوجه به تسهیل تجارت خارجی، رتبه اول را در جهان دارد. در منطقه غرب آسیا، دو شرکت هواپیمایی امارات و اتحاد ایرویز با ۱۳۹ مقصد هوایی، جایگاه نخست را در مقصد هوایی دارند. در مقابل عربستان سعودی قصد دارد مسیر‌های حمل و نقل هوایی را از ۹۹ مسیر به بیش از ۲۵۰ مسیر افزایش دهد. همچنین تعداد مسافران را از ۱۰۳ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ به ۳۳۰ میلیون نفر در ۲۰۳۰ برساند.
گرچه شبکه بینالمللی هوایی عربستانسعودی نسبت به امارات و قطر کوچکتر است، اما آل سعود قصد داردکه به قطب حملونقل هوایی در منطقه تبدیل شده و بتواند از طریق مسیرهوایی سالانه ۴.۵ میلیون تن کالا جابهجا کند. باتوجه به سرمایهگذاری هنگفت صندوق سرمایهگذار عمومی سعودی در تاسیس شرکت هواپیمایی ریاض، مقامات این کشور اعلان کردند که به دنبال تبدیل شدن عربستانسعودی به پنجمین مرکز حملونقل مسافر هوایی در جهان هستند. به عبارتی دیگر این دو کشور در زمینه تبدیل شدن به قطب حمل و نقل هوایی در منطقه و جهان با یکدیگر رقابت دارند.

رقابت در حوزه تجاری

عربستانسعودی و امارات متحده عربی، بزرگترین اقتصاد‌های عربی هستند که برای تبدیل شدن به قطب تجاری در منطقه با یکدیگر رقابت دارند. در سال‌های اخیر اقدامات اقتصادی ابوظبی در زمینه جذب سرمایه خارجی و صادرات گسترده به سایر کشور‌ها منجر به پیشیگرفتن اقتصاد امارات از عربستان شده است. برهمین اساس ریاض با استفاده از سازوکار‌های زیر به دنبال اعمال محدودیت در پیشروی اقتصادی امارات است.

جذب سرمایه خارجی

عربستان سعودی و امارات متحده در زمینه جذب سرمایهخارجی و استقرار دفاتر شرکت‌های معتبر بینالمللی وارد رقابت با یکدیگر شدهاند. تنها در سه سال گذشته، در سال ۲۰۲۰ امارات متحدهعربی با جذب ۱۹ میلیارد و ۸۸۰ میلیون دلار به اولین مقصد سرمایهگذاری خارجی تبدیل شده و توانسته زمینه فعالیت ۶۰ هزار شرکت در ۴۷ منطقه آزاد اقتصادی فراهم کند. در مقابل، عربستان سعودی بعد از مصر، با جذب سرمایه پنج میلیارد و ۴۸۰ میلیون دلاری سومین مقصد سرمایهگذاری خارجی در جهان عرب است که ۱۱ هزار شرکت خارجی در ۱۰ منطقه آزاد اقتصادی فعالیت دارند.

عربستان سعودی با تولید ناخالص ۸۰۰ میلیارد دلاری بزرگترین اقتصاد منطقه به شمار میرود؛ با اینحال، «محمد الجدعان»، وزیر دارایی سعودی برای افزایش جذب سرمایه خارجی نسبت به اماراتمتحدهعربی، اعلان کرد که شرکت‌های بینالمللی جهت مشارکت در سرمایهگذاری، بایستی تا سال ۲۰۲۴ شعبه منطق‌های خود را در عربستان سعودی افتتاح کنند.
وی در سخنان خود هشدار داده که در صورت عدم استقرار شعب منطق‌های شرکت‌های بینالمللی در عربستان سعودی، در قرارداد‌ها و پروژه‌های سعودی مشارکت نخواهند داشت. اتخاذ چنین اقدامی باعث شده تا ۲۴ شرکت مطرح بینالمللی تقاضای نمایندگی در ریاض بدهند و زمینه رقابت بین امارات و عربستان سعودی در جذب سرمایهگذاری خارجی ایجاد کند.

محدودیت در صادرات و واردات

به دنبال عادیسازی روابط امارات با رژیم صهیونیستی، توافقنامه مالیاتی بین ابوظبی و تلآویو به منظور توسعه روابط تجاری بین آن‌ها انعقاد شد. برهمین اساس عربستانسعودی به منظور جلوگیری از بازصادرات کالا‌های تولید شده در خاک رژیم از طریق امارات و عدم تبدیل ابوظبی به مرکز تجارت منطقه در ژوئیه ۲۰۲۱، قانون جدیدی را برای کالا‌های وارداتی تصویب کرد و به موجب آن، واردات هرگونه کالای «صهیونیستی» تولیدی در مناطق آزاد منطقه خلیج فارس به کشور عربستان سعودی ممنوع میباشد.

در این زمینه ماده ۳۱ قانون تجارت خارجی سعودی، تصریح کرده است: «در صورتیکه یکی از مواد تشکیل دهنده کالا و محصولات در رژیم صهیونیستی ساخته یا مونتاژ شود یا عناصر آن به صورت جزئی یا کلی متعلق به شرکت‌های صهیونیستی یا در لیست شرکت‌های تحریم شده باشد، نمی‌تواند عنوان کالای منشأ اصلی را کسب کند».
البته افزایش ۱۲۹ درصدی واردات عربستانسعودی از امارات به میزان ۴ میلیارد و ۷۰۰ میلیون ریال در آوریل ۲۰۲۱ نسبت به سال گذشته، نشان از برتری ابوظبی در تبادلات تجاری بین دو کشور داشته است و چنین وضعیتی منجر به نگرانی مقامات آل سعود در رقابت اقتصادی با امارات شده است.

شهر نئوم در برابر شهر مصدر

شهر‌های نوین نئوم و مصدر، نماد جاهطلبی‌های اقتصادی عربستانسعودی و اماراتمتحدهعربی هستند که موجب افزایش رقابت اقتصادی بین آن‌ها شده است. درسال ۲۰۰۸، ابوظبی شهر مصدر را با هدف تولید و توسعه انرژی‌های نو و تجدیدپذیر در سطح بینالمللی ایجاد کرد. از دیگر اهداف ساخت این شهر میتوان به کاهش ۴۰% مصرف آب و برق، بازیافت ۹۰ درصدی زبالهها، استفاده از ظرفیت انرژی خورشیدی به منظور تولید ۱۰ مگاوات و استقرار ۵۰ هزار شهروند درکنار ۴۰ هزار دانشجو و کارمند تا سال ۲۰۳۰ اشاره کرد. برای تحقق اهداف یادشده، شرکت سرمایهگذاری مبادله امارات با سرمایهگذاری ۲۲ میلیارددلاری، درصدد تکمیل و توسعه این شهر تا ۲۰۳۰ است. ولی علیرغم حضور فعال ۹۰۰ شرکت ملی، منطق‌های و بینالمللی در این شهر، تنها ۵۰ درصد از اهداف ساخت این شهر تحقق یافت.

درمقابل، در اکتبر ۲۰۱۷، ولیعهد سعودی در چارچوب چشمانداز ۲۰۳۰، تاسیس شهر مدرن نئوم در منطقه تبوک مطرح کرد. مساحت این شهر ۲۶، ۵۰۰ کیلومتر مربع و در امتداد ساحل دریای سرخ قرار دارد. هزینه ساخت این شهر، ۵۰۰ میلیارد دلار برآورد شده و در صورت تکمیل آن، ۲۵ درصد از حجم تجارت جهانی در منطقه غرب آسیا را به خود اختصاص خواهد داد.
براساس زمانبندی پیشبینیشده، مرحله اول ساخت این شهر در سال ۲۰۲۵ به پایان خواهد رسید و با تکمیل آن در سال ۲۰۳۰، ۱۰۰ میلیارد دلار به میزان تولید ناخالص داخلی عربستانسعودی افزوده میشود. با توجه به سرمایهگذاری گسترده در ۹ بخش آب، انرژی، حمل و نقل، غذا، سرگرمی، فناوری، ساخت و ساز، اقتصاد و رسانه انتظار میرود که ۱۰۰ درصد خدمات مربوط به بخش‌های مذکور، الکترونیکی باشد. علیرغم سرمایهگذاری گسترده و استخدام ۷۵۰ نفر برای تکمیل این پروژه، ساخت این شهر در مقیاس بزرگ به صورت عملیاتی آغاز نشده و باتوجه به کاهش درآمد‌های نفتی این کشور، تحقق این پروژه روی کاغذ باقیمانده است.

نتیجه گیری

در رسانه‌های دیداری و شنیداری امارات متحده عربی و عربستان سعودی، روابط دوستانه و گرمی میان ریاض و ابوظبی حاکم است. با این حال، واقعیت این است که دو کشور علاوه بر رقابت ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی به ویژه در مورد اختلافات مرزی و مسائل منطق‌های با یکدیگر، در حوزه اقتصادی نیز به رویارویی می‌پردازند. در بخش انرژی اختلاف در میزان برداشت و تولید نقت، منجر به رقابت در بازار انرژی بین آن‌ها شده است. سرمایهگذاری دو کشور در حوزه حمل و نقل به ویژه در حوزه هوایی، باهدف تبدیل شدن به قطب حمل و نقل در منطقه صورت گرفت.
هرچند عربستان سعودی به لطف ذخایر زیرزمینی بزرگترین اقتصاد جهان عرب است؛ با این حال امارات متحده عربی در سال‌های اخیر با جذب سرمایه خارجی و واردات کالا و خدمات فناورانه درحال پیش گرفتن از عربستان سعودی است.
جاه طلبی‌های اقتصادیِ آل نهیان و آل سعود را میتوان در شهر‌های مصدر و نئوم دید که هم کانون به عنوان نماد رقابت دو کشور در نواوری اقتصادی محسوب میشوند. در این زمینه امارات متحده عربی به دنبال توسعه شهر خود یعنی مصدر بوده و طرح عربستان درمورد عملیاتی کردن ساخت این شهر روی کاغذ باقیمانده است.

سید مرتضی عریضی